لاکرا چیست؟

اسپندکس، لاکرا یا الاستِین یک پارچه از جنس فیبر‌های مصنوعی و یک پلاستومر_ ترکیب پلیمر و الاستیک به معنی پلیمر کشسان_ است. این پارچه یک قابلیت کشش استثنایی دارد و پس از کشیدگی بلافاصله به حالت قبلی بر می‌گردد. در کشورهای مختلف این پارچه اسامی مختلفی هم دارد. در آمریکای شمالی_ ایالات متحده آمریکا و کانادا _ به آن اکسپندس به معنی کشسان می‌گویند. اروپا نام الاستِین برای آن به کار می‌برد. در کشورهای آمرکای جنوبی، برخی کشورهای اروپایی و استرالیا مانند پرتغال، اسپانیا، برزیل، آرژانتین، استرالیا، نیوزیلند و اسرائیل نام لاکرا برای این نوع پارچه مصرف می‌شود.

دو غول بزرگ تولید کننده این پارچه نام‌های تجاری لایکرا را برای آن انتخاب کردند. مخترع این پارچه ژوزف شیورز در شرکت دوپونت در ایالت ویریجینیای آمریکا بود. این شرکت مدت ها در تلاش بود تا بحران های پیشِ روی اقتصادی ناشی از کم مصرف شدن کرست‌های قدیمی را با یک فیبر کشسان جایگزین پلاستیک کنترل کند. این فیبر باید در دماهای بالا نیز می توانست از خودش مقاومت نشان دهد.

اختراع این فیبر در سال ۱۹۵۹ به اتمام رسید. این فیبر در ابتدا فیبرِ کِی نام داشت. تا شرکت دوپونت نام تجاری لایکرا را انتخاب کرد و برند اسپندکس را نیز تاسیس کرد. به محض اختراع این فیبر کششی محبوبیت خود را نشان داد و در همه انواع لباس حتی لباس زیر و جوراب نیز راه یافت.

از لباس زیر تا خیابان ها

با تبلیغات فراوان در مجلات مد زنانه و توسط آدری هپبورن، جوان کولینز و آن مارگارت زنان به سرعت این جنس را شناختند. اما مدتی طول کشید تا این جنس وارد لباس های مردانه هم شود. پس از بازی‌های المپیک زمستانی ۱۹۶۸ که تیم ملی اسکی فرانسه با لباس‌های از جنس لاکرا در رقابت ها ظاهر شدند؛ مصرف این پارچه در لباس ورزش‌های تناسب اندام و ایروبیک در دهه 70 میلادی یک مسئله معمول شد.

این پارچه به علت انعطاف‌پذیری و سبک‌وزنی بسیار در خط تولید شلوارهای نیمه ساقه و لباس ورزشی مصرفی در پرورش اندام وارد شد. اما مدتی طول کشید تا پوشیدن شلوار اسپندکس در خیابان عادی شد.

لباسهای مختلف با اسپندکس

لباس های زیر سبک Body slimmer بزرگترین مصرف کنندگان این نوع پارچه هستند. البته لاکرا در پیراهن، شلوار، لباس و حتی کفش‌ها با ترکیب اسپندکس و الیاف دیگر هست. به علت قدرت و کشسانی این الیاف، امروزه تمامی لباس های چسب و کشی از لایکرا در الیافشان بافت دارند. کمپانی banana republic از توسعه دهندگان اصلی فیبر اسپندکس در لباس‌های مردانه است.

قدرت و انعطاف‌پذیری این پارچه به حدی زیاد است که مقادیر کمی از الیاف آن در ترکیب با سایر جنس ها مانند پنبه، کتان یا پلی استر کافی است و اگر درصد کوچکی از پارچه نهایی اسپاندکس باشد، کشسانی بسیار خوبی به ما می‌دهد. از طرفی این نوع ترکیب ها در عین داشتن خاصیت الاستیسیته (کششی)، خاصیت الیاف دیگر مانند لطافت پنبه، عرقگیر بودن پلی استر و ضخامت و کیفیت کتان را نیز حفظ می‌کند. اسپندکس سرعت بالاتری در برگشت به حالت عادی پس از کشیدگی دارد و خراب نمی‌شود.

فرآیند تولید لایکرا

لاکرا یک بسپار ناهمگن یا copolymer از پلی اتر و پلی یوریا است. پلی یوریا خود یک پلیمر متشکل از عناصر ایزوسیانات و گروه آمین‌ها است. اترها ترکیب یک اکسیژن با هیدروکربنات مختلف هستند و این الیافِ polyether-polyurea copolymer، طی واکنش های شیمیایی خاصی در آزمایشگاه تشکیل لایکرا می‌دهند. Spandex خود به هم ریخته کلمه Expands _ به انگلیسی یعنی کش آمدن_ است و نام جنس یا ماده خاصی نیست. لاکرا به ندرت به مقدار خالص مصرف می‌شود و معمولا با همه انواع الیاف مصنوعی یا ارگانیک مخلوط می‌شود. polyurethane ماده‌ای بود که قبلا در لباس های زیر زنان مصرف می‌شد.

پس از جنگ جهانی دوم و تبعید دانشمندان آلمانی در آمریکا، مهندسان نساجی کارخانه IG Farben به شرکت دوپونت (DuPont) منتقل گردیدند که در نهایت منجر به تمرکز بر تولید اسپندکس شد. این الیاف ذاتاً پلیمر هستند. اما بر خلاف سایر پلیمرها مانند نایلون و پلی استر در برابر حرارت مقاومت عالی از خود نشان می‌دهند. و به همین علت با این نوع از جنس های مصنوعی بسیار ترکیب می‌شود تا حساسیت به گرمای زیاد را در آنها بهبود داد. متاسفانه تنها ایراد این الیاف که کوچک هم نیست تاثیرات منفی بر محیط زیست و جانوران زنده است.

جزییات تولید لاکرا

روش های مختلف فراوانی برای تولید این الیاف وجود دارد. این الیاف معمولاً از روش ریسندگی خشک یا رسیندگی در محلول خشک تولید می‌شوند. که در این واکنش، یک مایکروگلیکول – Macro glycol – با یک مونومر دی ایزوسیانات تحت فشار و دمای مشخص و با نسبت حجمی 1 به 2 ترکیب می‌شود. بدین ترتیب یک پری پلمیر -prepolymer- تشکیل می‌شود که در واکنش با اسید دی آمین و طی واکنش زنجیر افزایی یا chain extrusion reaction یک مخلوط با ویسکوزیته بالا می‌سازد. سپس این مخلوط با یک حلال رقیق تر می‌شود و به مقداری نازک می‌شود.

ترکیب حاصله به صورت استوانه‌ای وارد دستگاه سلول ریسندگی می‌شود. از یک رنده یا نخ ریس یا اسپینرت با سوراخ های ریز فراوان عبور می‌کند و به شکل رشته‌های مایع پارچه‌ای از آن خارج می‌شود. بلافاصله در حلال گازی نیتروژن دمای آن پایین می آید و به صورت جامد در می آید. پس در معرض فشار گازی بالا به شکل رشته‌های تابیده در می آیند. در نهایت در استئارات منیزیم -Magnesium stearate- یا نمک‌های مشابه غوطه ور می شوند تا به هم نچسبند، در برابر تجزیه با کلر و یا نور مقاوم شوند و برای بافت آماده می‌شوند.

سایر روشهای تولیدی

چند روش مختلف در تولید لایکرا : تابندگی واکنشی _ Reaction Spinning _، روزن‌رانی مذاب _ melt extrusion_ ، ریسندگی در محلول خیس _ solution wet spinning _ و ریسندگی در محلول خشک _ solution dry spinning _. پس مراحل تولید لایکرا به تولید پیش پلیمر، واکنش زنجیر افزایی، رقیق سازی، فشار در اکستروژن، هیپوترماتایز، پیچیدگی، تکمیل نهایی و ریسندگی خلاصه می‌شود. تولید پوشاک به شدت کششی چسب به بدن با لاکرای با درصد بالا ممکن است. که قیمت بیشتری نسبت به ترکیب با الیاف دیگر هم دارد.

لاکرا در ترکیب با سایر الیاف

پنبه به خودی خود نرم و لطیف است اما ضخامت و مقاومت الیاف آن کم است. در صورت افزودن اسپندکس به پنبه، پارچه قابلیت کشسانی بیشتری پیدا می‌کند. در الیاف مصنوعی سفتی مانند پلی استر نیز مقادیر کمی از لاکرا، کمک می‌کند تا پارچه تا 8 برابر کش پیدا کند. این مسئله به تسهیل پوشیدن و در آوردن کمک فراوانی می‌کند. که به خصوص برای بازیگران مقابل پرده سبز در سینما کمک فراوانی می‌کند. در برابر این پرده لباس باید کاملا به تن بچسبد تا مشخصات سه بعدی واقعی با جزییات بالا به فرد اضافه شود. از طرفی اسپندکس وزن کمی دارد و کمی وزن لباس را کاهش می‌دهد.

موارد مصرف این پارچه شامل: لباس های زیر مردانه و زنانه، بند لباس زیر، بند کمرهای تقریباً هر نوع از پوشاک کششی، جوراب های پنبه ای و پشمی، لباس شنا است. لباس دوچرخه سواری، لباس های ورزش‌های تیمی، لباس های چسبان به بدن، شلوارهای کشی و چسب، شلوارهای مخصوص یوگا، لباس های حرفه ای مخصوص رقص، شلوارک های دوچرخه سواری و لباس تمرینی ورزش های مختلف می‌شود.

مشکلات پارچه لاکرا برای طبیعت

جدای از هزینه فراوانی که تولید این پارچه از نظر مقدار انرژی مصرفی بر صنعت می‌گذارد، پیش پلمیرهای این ماده برای کارگران کاملاً مضر هستند. بدتر اینکه الیاف ریز این پارچه که هنگام شست و شو پارچه به راحتی از طریق فاضلاب وارد منابع آبی می‌شوند، ۶۰ درصد از ضایعات منابع آبی را تشکیل می‌دهند. حتی در صورت دفن در محل های دفن زباله این الیاف با یک بارش در زیر زمین به حرکت در می آیند و با جریان آب تا منابع آبی می‌روند.

این الیاف نساجی کاملا زیست تجدید ناپذیر هستند. سلامتی آبزیان را تهدید می‌کنند و با تشکیل توده‌های عظیمی در اقیانوسها شناور می‌مانند. حتی تشکیل از مواد بازیافتی نیز به صدمات این ماده هیچ کمکی نمی‌کند. تنها روش شناخته شده در کاهش صدمات این پارچه دفن ایمن و شست و شوی محدود این پارچه است.

مشکلات ورسوس خواص لاکرا

به علت ویژگی های این پارچه شامل وزن کم، کشسانی بالا، مقاومت فراوان در برابر گرما و رطوبت، قابلیت تنفس پذیری خوب، خاصیت حفظ ویژگی های الیاف ترکیبی و ترکیب مناسب با سایر الیاف علی رغم آسیب رسانی به طبیعت، همچنان در صنعت پر مصرف باشد. این الیاف نرم هم هستند و ایجاد حساسیت نمی‌کنند. این پارچه با سایش یا اثرات زیان آور تعرق و یا شوینده‌ها خراب نمی‌شود و محدودیت حرکتی هم ندارد. این پارچه به سوپر لاستیک مشهور است.

امروزه این محصول در شرکت های بین المللی کارخانه های تولید اسپندکس جهان در چین تولید می‌شوند. به علت نیروی کار ارزان و غیر قابل پیگیری بودن مضرات آسیب مواد شیمیایی بر کارگران، بسیاری از کارخانه‌های تولید مواد مضر در چین به کار خود ادامه می‌دهند و اروپا و آمریکا فقط مصرف کنندگان این پارچه هستند.

مشاهده محصولات ورزشی ریبون مانند لباس ورزشی مردانه و لباس زنانه ورزشی